EYLEMSİLER

EYLEMSİLER (FİİLİMSİLER)

Eylemler, kimi yapım eklerini alarak cümlede ad, sıfat, zarf görevlerinde kullanılır. Eylemleri ad, sıfat, zarf yapan bu eklere eylemsi ekleri denir. Eylemsiler, ad çekim eklerini alabildikleri için ad soylu sözcük özelliği; olumsuzluk eki (-me, -ma) alabildikleri için eylem özelliği gösterirler.  Hem eylem hem de ad soylu sözcük özelliğine sahip oldukları için bu sözcüklere eylemsi (fiilimsi) denmiştir. Fiil gibi çekimlenmezler, ad soylu sözcüklerin aldığı tüm ekleri alabilirler. Tüm eylemsi ekleri yapım eki olduğu için eylemsiler de türemiş sözcük sayılır.

AD EYLEM (İSİM-FİİL / MASTAR)

Eylemlerin sonuna getirilen –mek,-mak, -me, -ma, -iş, -ış, -uş,-üş ekleriyle türetilen sözcüklere ad eylem denir.

Not: Ad eylem eklerini aklınızda –MA, -IŞ, -MAK biçiminde tutabilirsiniz.

Örnekler:

Bu konuyu seninle konuşmayı düşünüyordum.

O güzel yerleri gezmeyi ben de isterdim.

Güzel konuşmak sözün etkisini artırır.

Biraz beklemekten kimseye zarar gelmez.

Onun bağırış, çağırışları kafamı şişirdi.

Toplum içinde yürüyüşüne, oturuşuna, kalkışına, söyleyişine dikkat etmeli herkes.

KALIPLAŞMIŞ EYLEMSİ

• Ad eylem ekleriyle türedikleri hâlde eylem özelliğini yitirmiş, kalıplaşmış sözcükler bir varlığın kalıcı adı olduğu için eylemsi sayılmaz. Bir sözcüğün kalıplaşıp kalıplaşmadığını anlamak için sözcüğe olumsuzluk eki (-me, -ma) getirilir. Sözcüğün olumsuzu yapılabiliyorsa ad-eylem, yapılamıyorsa kalıplaşmıştır.
• Sadece isim-fiiller değil, sıfat-filler de kalıplaşabilir: okur, yazar, döner, yazar kasa…

Örnek:

Binanın girişi çok gösterişliydi. / Binanın girmeyişi çok gösterişliydi. (kalıplaşmış)

Onun toplantıya girişi herkesi üzdü. / Onun toplantıya girmeyişi herkesi üzdü. (ad eylem)

Kalıplaşmış sözcüklerden kimileri şunlardır:

Elbisenin dikişi, evin çıkışı, dönüş yolu, senin görüşün, yarış, biber dolması, kadının başındaki yazma, danışma, bağlama, basma, çizme, bölme, dokuma, kavurma, yoklama, çakmağın ateşi, tokmak, ekmek…

Kalıplaşmış eylemsiler

• –ME / -MA  EKİ

Olumsuzluk eki (-me, -ma) almış eylemlerle ad eylemler karıştırılmamalıdır. Ad eylem eki olan -me, -ma olumsuzluk anlamı taşımaz. Bu iki eki ayırabilmek için cümleden -me,-ma  eki çıkarılır. Olumsuzluk anlamı kayboluyorsa –me, -ma olumsuzluk eki, kaybolmuyorsa ad eylem ekidir. 

Örnek:

Bilmediğin soruları çözme demiştim sana. / olumsuzluk eki

Bu soruları çözmeyi düşünüyordum. / ad eylem eki

• -İŞ,-IŞ,-UŞ, -ÜŞ EKİ 

-İş,-ış,-uş, -üş eki hem ad eylem eki hem de işteşlik (çatı) eki olarak kullanılmaktadır. Bu iki ekin kullanımına dikkat edilmelidir. Bu ek çatı eki olarak kullanıldığında sözcüğe karşılıklı, birlikte anlamlarından birini katar, ad eylem eki olarak kullanıldığında sözcüğe biçim, tarz anlamı katar. Ekin sözcüğe kattığı anlama bakılarak hangi görevde kullanıldığı belirlenebilir.

Örnekler:

Onun bakışı çok anlamlıydı. / bakış tarzı, biçimi / ad eylem

Kediyle köpek uzun süre bakıştılar. / karşılıklı yapma / çatı eki

O sahadan kaçışımız görülmeye değerdi. / kaçış tarzı, biçimi / ad eylem

Seyirciler sağa sola dikkat etmeden kaçıştılar. / birlikte yapma / çatı eki

• -MEK EKİ 

Her zaman ad eylem eki olarak kullanılır. Başka görevi yoktur.

Aşağıdaki videoda, isim-fillerle ilgili ayrıntılar anlatılmaktadır. Sonuna kadar not tutarak izleyin.

ORTAÇ (SIFAT – FİİL)

Eylemlerin sonuna getirilen -acak, -ecek, -an, -en, -ası, -esi, -dık, -dik, -duk, -dük (-tık, -tik, -tuk, -tük), -maz, -mez, -mış, -miş –muş, -müş, -ar, -er, -r ekleriyle türetilerek sıfat olarak kullanılan sözcüklere ortaç (sıfat – fiil) denir.

Not: Ortaç eklerini aklınızda –AN, -ASI, -MEZ, -AR, -DİK, -ECEK, -MİŞ biçiminde tutabilirsiniz.

Eklerin örnek kullanımı:

-AN   : Gülen adam, yıkılan duvar, konuşan öğrenci, yapılanı tartışanlar…

-ASI  : Öpülesi el, yıkılası ev, sevilesi insan, kırılası eller, çıkası göz, veresiye mal…

-MEZ : Uslanmaz çocuk, çıkmaz sokak, çekilmez çile, bitmez yol…

-AR   : Çalar saat, döner kebap, güler yüz, okur yazar adam, atar damar…

-DİK  : Tanıdık adam, ummadığın taş, kaldığım yer, bildiğim konular…    

-ECEK: Gelecek yıl, verilecek yanıt, çözeceğim sorular, yatacak yer…

-MİŞ  : Bilmiş çocuk, pişmiş et, kızarmış tavuk, duyulmamış olay, geçmiş zaman…

KARIŞTIRILAN ORTAÇ EKLERİ

• -MEZ, -AR, -DİK, -ECEK, -MİŞ EKLERİNİ KİP EKLERİYLE KARIŞTIRMAYIN!

-Mez, -ar, -dik, -ecek, -miş ekleri ortaç eki görevi dışında kip eki görevinde de kullanılırlar. O nedenle bu eklerin karıştırılmaması gerekir. Bu ekler ortaç görevinde kullanıldıklarında eylemi sıfat ya da adlaşmış sıfat, kip eki olarak kullanıldıklarında çekimli eylem oluşturur ve eylemi yüklem yapar.

Örnekler:

Bu çocuk hiç uslanmaz. /kip eki

Uslanmaz çocuk ortalığı karıştırdı. /ortaç eki

Askerler her sabah koşar. / kip eki

Koşar adımla ilerledik. /ortaç eki

Arkadaşım yarın bize gelecek. /kip eki

Gelecek yıl liseli olacağım. /ortaç eki

Soruların çoğunu bilmiş. /kip eki

Bilmiş çocuk pişkince güldü. /ortaç eki

• Ortaçların bir kısmı kalıplaşmıştır. Kalıplaşmış ortaçlar eylemsi sayılmaz.

Örnekler:

Ermiş, Durmuş, yazar…

• Ortaçlar adlardan önce gelirse sıfat olur. Ad ögesi düşünce ya da çekim eki alınca ortaçlar adlaşmış sıfat olur.

Örnekler:

Gelen insan giden insanı aratırmış. /sıfat

Gelen, gideni aratırmış. /adlaşmış sıfat

UYGULAMA

Aşağıdaki tabloda bulunan cümlelerde geçen -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş eklerinin görevlerini uygun yerlere x işareti koyarak belirleyiniz

CÜMLE	ORTAÇ EKİ	KİP EKİ
Çıkmamış candan umut kesilmez.
Kendini bulunmaz Hint kumaşı sanıyor olmalı.
Çocuklar bahçede yakar top oynamaya başladılar.
Bu konuda söz söylemek bizi aşar.
Senden başka gidecek kimim var?
Elenecek adaylara maddi destekte bulunmamız söz konusu değil.
Onun da gerçekleşmemiş düşleri vardı.
Sana gereken her şeyi söyledik.
Bildik yerlerde dolaşınca rahatlıyorum.
Bildik biz de senin yanıtladığın soruları.
Söylenmez bu tür şeyler kimseye.
Aşılmaz dağlarda dolanıp durdu Keloğlan.
Biz ödevlerimizi yaparken o da çocuklara bakar.

Yukarıda belirtilen ekleri hem ortaç hem de kip eki görevlerini üstlenecek biçimde birer cümlede kullanınız:

ULAÇ (ZARF – FİİL, BAĞ – FİİL)

Eylemlere getirilen –a…a, -e…e, -alı,-eli, -arak, -erek, -ınca, (-ince, -unca,       -ünce),     -ıp, (-ip, -up, -üp), -ken, -r…mez, -mişçesine, (-mışçasına,             -muşçasına), -maksızın, -meksizin, -cesine, -casına, -esiye, -madan,             -meden, -dıkça, -dikçe, -dığında (-diğinde, -duğunda, -düğünde) eklerinden biriyle oluşturulur. Bu eklerle oluşturulan eylemsiler cümlede zarf olarak kullanılır. Ulaçlar, çekim eki almaz.

Eklerin kullanım örnekleri:

-A…A         : güle oynaya, ite kalka, seve seve, düşe kalka, koşa koşa…

-ALI           : gideli, geleli, görmeyeli, gittin gideli, doğdu doğalı…

-ARAK        : gezerek, koşarak, yürüyerek, bakarak, anlatarak…

-CESİNE     : bilircesine, ölürcesine, taparcasına, anlarcasına…

-DIĞINDA   : anladığında, bildiğinde, söylediğinde, karşıladığında…

-DIKÇA       : okudukça, anladıkça, bildikçe, söyledikçe…

-ESİYE        : öldüresiye, çıldırasıya…

-INCA         : bakınca, konuşunca, söyleyince, yatınca, görünce…

-IP             : bağırıp, anlaşıp, okuyup, kızıp, gelip, söyleyip…

-KEN          : koşarken, düşerken, anlatırken, söylerken, pişirirken…

-MADAN     : anlamadan, söylemeden, ısıtmadan, konuşmadan…

-MİŞÇESİNE: bilmişçesine, anlamışçasına, söylemişçesine, yapmışçasına…

-MEKSİZİN : bilmeksizin, söylemeksizin, okumaksızın, anlatmaksızın…

-R…MEZ     : gelir gelmez, yatar yatmaz, söyler söylemez, bilir bilmez…

UYARI:

Ulaç eklerinin birkaçı birleşik ektir. Yani, birkaç ekin bir araya gelerek kalıplaşmasından oluşmuştur: -cesine, -dıkça, -esiye, -madan, -mişçesine, -meksizin. Bu ekler diğer eklerle karıştırılmamalıdır. Bu eklerin cümleye zaman, koşul, durum, benzerlik ilgisi kattığı unutulmamalıdır. 

Örnek:

Bu konuşmadan kimse bir şey anlamadı. 

konuş / eylem kökü

-ma / ad eylem eki 

-dan / adın çıkma durum eki

Seninle konuşmadan bu sorunu çözemeyiz.

Konuş /eylem kökü

-madan / ulaç eki

EYLEMSİ TESTLERİ

Aşağıdaki bağlantılara tıklayarak konuyla ilgili testleri PDF formatında indirebilirsiniz.

YILMAZ ELGÜN