CÜMLENİN ÖGELERİ
Bir cümlenin oluşması ve anlaşılması için görev üstlenen söz ya da söz öbeklerine cümlenin ögeleri denir. Cümlenin ögeleri iki temel başlık altında incelenir:
- Temel ögeler
- Yardımcı ögeler
TEMEL ÖGELER
Bir cümlede bulunması zorunlu ögelerdir. Cümlenin temel ögeleri yüklem ve öznedir.
YÜKLEM
Tümcenin bildirdiği yargıyı üzerinde taşıyan söz ya da söz öbeklerine yüklem denir. Bir cümlede Türkçede kullanılan her söz, söz öbeği, hece, harf yüklem olabilir. Eylemler çekime girerek, ad soylu sözcükler ek eylem alarak yüklem olurlar. Bu açıklamadan da anlaşılacağı gibi yüklem iki şekilde oluşur:
| EYLEM + KİP +KİŞİ | AD SOYLU SÖZCÜK +EK EYLEM |
| Gün boyu ders çalıştım. | Hedefimiz sizi başarıya ulaştırmaktı. |
| Beni aramakla çok iyi ettin. | Benim sadık yârim kara topraktır. |
| Bu soruyu ben de çözebilirdim. | Şimdi eğlenmenin zamanı mıymış? |
| Öğretmen sınavda bize göz açtırmadı. | Bu çalışmayı hazırlayan kişi benim. |
| Körle yatan, şaşı kalkar. | O, kaç gündür buralarda değil. |
| Derdini söylemeyen derman bulamaz. | Alfabenin son harfi z’dir. |
| Tanıştığımıza çok memnun oldum. | En çok kullanılan bağlaç ve’dir. |
UYARI:
- Bir cümlenin en önemli ögesi yüklemdir. Cümle çözümlemesinde ilk önce yüklem bulunur. Diğer ögeler yükleme sorulan sorularla belirlenir. Bu yüzden yüklemi doğru belirlemek cümlenin doğru çözümlenebilmesi için şarttır. Yüklem yanlış belirlenirse cümlenin tüm ögeleri yanlış belirlenir. Yanlış yapmamak için aşağıda verilen uyarılara kesinlikle uyulmalıdır.
- sözcüklerinin birleşik eylem oluşturup oluşturmadığına dikkat edin. Çünkü bu iki eylem birleşik eylem oluşturduklarında kendilerinden önceki sözcükle birlikte yüklem olur, birleşik eylem oluşturmadıklarında tek başlarına yüklem olurlar. Eylemin yapısı konusunu bir daha gözden geçirerek bilgilerinizi tazeleyin.
Aşağıdaki tabloyu bu açıdan inceleyiniz.
| TEK BAŞLARINA YÜKLEM | BİRLEŞİK EYLEM OLARAK YÜKLEM |
| Damlaya damlaya göl olur. | Adam adama lazım olur. |
| Öfkede akıl olmaz. | Kabı ayrı olanın tadı ayrı olur. |
| Saat daha yedi olmamış. | İyi dost kara günde belli olur. |
| Ne olduysa o günden sonra olmuş. | Yiğitte yara eksik olmaz. |
| İki iki daha dört eder. | Bana dün telefon etmişti. |
| Ben ettim, sen etme. | Cimrinin ikramı az olur. |
| Onun bir çocuğu olmuş. | Arabayı nereye park ettin? |
- Cümle çözümlemesinde deyimler bölünmez. Deyimler yüklem görevindeyse deyimin bir kısmını değil, tümünü yüklem olarak alın.
Örnek:
Yeri gelince mangalda kül bırakmıyordun.
Annem, kardeşimi el üstünde tutuyor.
- Cümle çözümlemesinde tamlamalar bölünmez. Yüklem görevindeyse tamlamanın tümünü yüklem olarak alın.
Örnek:
Orası, toz toprak içinde küçük bir köy yoluymuş.
İstanbul’un Boğaziçi’nde bir fakir Orhan Veli’yim.
Oraya gitmek hepimizin kararıydı.
- Değil sözcüğü tek başına yüklem olmaz, kendinden önceki sözcükle birlikte yüklem olur.
Örnek:
Aradığım kişi sen değilsin.
Söylediklerini duymamış değilim.
- –ip durmak şeklinde oluşmuş birleşik eylemleri bölmemeniz gerektiğini unutmayın.
Örnek:
Sabahtan akşama kadar söylenip durdu.
Beni aylarca babama şikâyet edip durdu.
- -Dır ekinin yüklemden düşebileceğini unutmayın. Bu ek düşse bile sözcük ek eylem çekimine girmiş sayılır. Cümle çözümlemesinde bu ek düşse bile siz varmış gibi çözümleme yapın.
Örnek:
Göz alabildiğine uzanan bu topraklar hepimizin. (hepimizindir)
Bugün pazar (pazardır)
Bugün beni ilk kez güneşe çıkardılar.
- Devrik cümleleri özne başta, yüklem sonda olacak biçimde düz cümleye dönüştürdükten sonra çözümleyin.
Örnek:
Biliyorum başıma nasıl bir bela açtığımı.
(Başıma nasıl bir bela açtığımı biliyorum.)
Sana Mert anlatmış neler olup bittiğini.
(Mert sana neler olup bittiğini anlatmış.)
YILMAZ ELGÜN 